Narząd wzroku człowieka składa się z wielu elementów umożliwiających nam odbiór bodźców wizualnych z otoczenia. To precyzyjny i finezyjny organizm, wrażliwy na niekorzystne uwarunkowania zewnętrzne, a także niedobory składników odżywczych i snu czy problemy zdrowotne niezwiązane bezpośrednio ze wzrokiem (np. cukrzycę). Siatkówka i rogówka to jedne z najważniejszych struktur oka ludzkiego. Poznaj ich budowę i funkcje oraz dowiedz się, jakie są najczęstsze choroby ich dotyczące.
Budowa oka ludzkiego – podstawowe informacje
Narząd wzroku człowieka składa się z gałki ocznej i powiek. To mnóstwo struktur i elementów, które razem działają jak niezwykle czuły aparat optyczny. Jedne z nich, tak jak powieki, rzęsy i brwi, mają za zadanie ochronę narządu wzroku, inne umożliwiają przetwarzanie bodźców świetlnych na sygnały elektryczne, jeszcze inne, jak naczynia krwionośne, odżywiają gałkę oczną osadzoną w oczodole. Podstawową funkcją oka ludzkiego jest odbieranie bodźców wzrokowych, ale to, co nazywamy widzeniem przedmiotów, jest uwarunkowane przez korę mózgową, która przetwarza sygnały przekazywane z oka do mózgu.
Funkcję ochronną oka pełnią nie tylko powieki i rzęsy, ale także gruczoły łzowe produkujące film łzowy oraz spojówki, czyli cienka i przezroczysta błona śluzowa, która wyściela zewnętrzną powierzchnię gałki ocznej i tylną powierzchnię powiek. Za każdym razem, gdy mrugamy powiekami, film łzowy (ciecz wodnista) jest rozprowadzany po powierzchni gałki ocznej, dzięki czemu jest ona oczyszczana i odpowiednio nawilżona. Film łzowy zawiera również tlen i składniki odżywcze, które utrzymują oko we właściwej kondycji [1].
Gałka oczna człowieka ma kształt kuli o średnicy około 24 mm. Wnętrze oka składa się z trzech warstw. Pierwsza z nich to twardówka, której przednia część nosi nazwę rogówki. To właśnie przez rogówkę światło przenika do wnętrza oka. Stanowi ona poniekąd element ochronnej warstwy gałki ocznej, jednocześnie warunkując widzenie. Pod rogówką znajduje się błona naczyniowa, a w niej tęczówka oka i otwór nazywany źrenicą. Jest ona umiejscowiona między tęczówka a ciałem szklistym i soczewką oka. Soczewka ma zdolność akomodacji, czyli staje się bardziej lub mniej wypukła, zależnie od odległości, co pozwala uzyskać ostry obraz przedmiotu, na który patrzymy. Mięśnie tęczówki regulują ilość światła, które wpada do oka: rozszerzają lub zwężają źrenicę zależnie od ilości światła, które na nią pada. Kolor tęczówki zależy od ilości barwnika o nazwie melanina – to ona odpowiada za kolor oczu.
Siatkówka jest trzecią w kolejności warstwą, usytuowaną najbardziej wewnątrz oka.
Jak zbudowana jest i jaką funkcję pełni siatkówka oka?
Budowa i funkcje siatkówki to temat niezmiernie obszerny – tu potraktujemy go z konieczności skrótowo. Zewnętrzne warstwy siatkówki oka składają się ze światłoczułych komórek (fotoreceptorów), które są wrażliwe na natężenie i długość fali światła. Pierwsze z nich noszą nazwę pręcików, a drugie – czopków. To dzięki tym komórkom widzimy obraz o odpowiedniej ostrości, a także odbieramy niuanse takie jak odcienie i kolory, za których postrzeganie odpowiedzialna jest długość fali świetlnej. W centrum siatkówki znajduje się plamka żółta, czyli największe zagęszczenie czopków. Miejsce siatkówki, gdzie znajduje się nerw wzrokowy, nosi nazwę plamki ślepej, ponieważ jest całkowicie pozbawione czopków i pręcików. Głównym zadaniem siatkówki (znajdujących się na niej pręcików i czopków) jest przetwarzanie światła w oku na impulsy nerwowe. Budowa siatkówki warunkuje też ostre widzenie przedmiotów i widzenie kolorów. Twardówka i rogówka przepuszczają światło, które przechodzi przez źrenicę, soczewkę i ciałko szkliste. Na siatkówkę pada załamane, dzięki czemu tworzy się na niej ostry obraz. Komórki fotoreceptorów (czopki i pręciki) zmieniają światło w impulsy elektryczne, które poprzez nerw wzrokowy są przekazywane do mózgu. Tam są one przetwarzane i interpretowane przez komórki nerwowe w korze mózgowej, by w końcowym efekcie dać to, co nazywamy widzeniem.
Najczęstsze choroby siatkówki
Najczęstsze choroby siatkówki to schorzenia plamki żółtej, takie jak zwyrodnienie plamki (AMD), które jest często diagnozowane u osób starszych. Ma to związek z procesem starzenia się organizmu, co nie znaczy, że problemowi zwyrodnienia plamki żółtej nie można przeciwdziałać. Innymi często występującymi chorobami siatkówki są retinopatia cukrzycowa i cukrzycowy obrzęk plamki żółtej oka – ma to związek z dużą częstotliwością rozwoju cukrzycy [2], która jest jedną z głównych chorób cywilizacyjnych. Nieleczona lub niewłaściwie leczona cukrzyca może też przyczyniać się do zmian zwyrodnieniowych siatkówki. Wśród innych chorób siatkówki należy wymienić odwarstwienie siatkówki, niedrożność naczyń żylnych siatkówki i błonę przedplamkową, która zakłóca i pogarsza widzenie. Wszystkie sytuacje, gdy dochodzi do pogorszenia wzroku, należy skonsultować z lekarzem. Do profilaktyki chorób siatkówki należy szeroko pojęta higiena narządu wzroku, czyli unikanie czynników szkodzących kondycji oczu (dym papierosowy, zmęczenie wzroku, klimatyzacja) i przestrzeganie zasad zdrowego trybu życia (wysypianie się, aktywność fizyczna dotleniająca organizm, zdrowa dieta). Dodatkowo można przyjmować suplementy diety, w których skład wchodzą witaminy, kwasy omega-3, luteina i zeaksantyna. Przy suchości oczu można sięgnąć po nawilżające krople do oczu nazywane sztucznymi łzami [3].
Budowa i funkcje rogówki oka
Rogówka stanowi przednią część oka. Jest to cienka przezroczysta błona, stanowiąca przednią część twardówki, zewnętrznej warstwy tworzącej gałkę oczną. Jest lekko zakrzywiona i wypukła i stanowi ważny element aparatu optycznego oka. Załamuje i skupia promienie świetlne, umożliwiając wyraźnie widzenie [1].
Najczęstsze choroby rogówki
Rogówka jako element zewnętrznej błony oka jest podatną na mechaniczne uszkodzenia i infekcje. Jednym z najczęstszych schorzeń tej struktury jest stożek rogówki. Choroba ta powoduje stopniowe i postępujące ścieńczanie rogówki. Coraz cieńsza rogówka staje się podatna na odkształcenia i coraz bardziej wypukła, w efekcie przybierając kształt stożka. Obraz staje się zniekształcony, a w krańcowych przypadkach prawidłowe widzenie w ogóle nie jest możliwe. Do typowych objawów stożka rogówki należą światłowstręt, krótkowzroczność i astygmatyzm. Leczenie polega m.in. na laserowym wszczepianiu do części rogówki specjalnych pierścieni i stosowaniu kropli z ryboflawiną, a następnie naświetlaniu oczu promieniowaniem UV, co pozwala wzmocnić wiązania krzyżowe między włóknami kolagenowymi rogówki. Czasami konieczny jest przeszczep rogówki.
Dość częstą chorobą są stany zapalne rogówki, w tym alergiczne zapalenie spojówek i rogówki. Infekcja może mieć charakter bakteryjny lub wirusowy. Do przyczyn zapalenia rogówki zalicza się zarówno urazy mechaniczne, jak i alergie oraz zespół suchego oka. W przebiegu tego ostatniego schorzenia rogówka nie jest odpowiednio nawilżana, dotleniona i odżywiona, co zwiększa jej podatność na uszkodzenia i infekcje [4]. Leczenie polega na stosowaniu odpowiednio dobranych kropli do oczu – z antybiotykiem w przypadku infekcji bakteryjnej [5]. Zapalenie rogówki stwarza ryzyko pojawienia się bielma, czyli zmętnienia rogówki.
Jak dbać o dobrą kondycję rogówki?
Podstawą profilaktyki jest ochrona rogówki przed urazami, wizyty kontrolne u okulisty oraz unikanie czynników niekorzystnie wpływających na narząd wzroku – promieniowania UV, dymu papierosowego czy długotrwałego patrzenia w ekran telewizora lub monitor komputera. Niezmiernie ważna jest odpowiednia dieta, uwzględniająca składniki odżywcze ważne dla prawidłowego funkcjonowania narządu wzroku i właściwego składu filmu łzowego. Przy suchości oczu zaleca się stosowanie kropli nawilżających z kwasem hialuronowym, co będzie stanowić wsparcie dla naturalnego nawilżenia oka przez łzy.
Bibliografia:
- Lens, S.C. Nemeth, J. K. Bedford, Anatomia i fizjologia narządu wzroku. Misiuk-Hojło M. (red.), Górnicki Wydawnictwo Medyczne, Wrocław 2010.
- Retinopatia cukrzycowa. Stanowisko American Diabetes Association, Donald S. Fong, Lloyd Aiello, Thomas W. Gardner, George L. King, George Blankenship, Jerry D. Cavallerano, Fredrick L. Ferris III, Ronald Klein, Diabetes Care 2003, 26, supl. A, S99–S102.
- Grabska-Liberek, et al., Wytyczne Polskiego Towarzystwa Okulistycznego dotyczące diagnostyki i leczenie Zespołu Suchego Oka, 2017, s. 1 – 15.
- Marek Prost, Zespół suchego oka, https://www.mp.pl/pacjent/okulistyka/chorobyoczu/chorobyspojowki/86727,zespol-suchego-oka, data dostępu 31.07.2023.
- Edward Wylęgała, Zapalenie rogówki, https://www.mp.pl/pacjent/okulistyka/chorobyoczu/chorobyrogowkiitwardowki/94600,zapalenie-rogowki, data dostępu 31.07.2023.
